दि. ५ ऑक्टोबर १५२४ रोजी गोंडवानाची महान राणी दुर्गावती यांचा जन्म झाला. दुर्गाष्टमीच्या दिवशी जन्मलेल्या या कन्येचे नाव ‘दुर्गावती’ ठेवण्यात आले आणि विशेष म्हणजे, या कन्येने हे नाव अगदी सार्थक ठरले. दुष्टांचे निर्दालन करून सज्जनांचे रक्षण व सन्मान वाढवणारी राणी म्हणून दुर्गावतीचे नाव इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले. आज त्यांचा ५००वा जन्मदिवस. त्यानिमित्ताने गोंडवानाची ही विरांगना, कर्तबगार राणी, कार्यक्षम शासनकर्ती दुर्गा दुर्गावती यांच्या शौयगाथेचे स्मरण करणारा हा लेख…
गोंड ही मध्य भारतातील एक जनजाती असून, मध्ययुगीन काळात गोंडवाना हा भारतातील एक मोठा भूप्रदेश होता. आजच्या विदर्भ, छत्तीसगढ व मध्य प्रदेश यांबरोबर याच्या सीमा जोडलेल्या होत्या. या गोंडवाना राज्यावर राजगोंडांचे राज्य होते. या प्रदेशात गोंड आदिवासी हा प्रबळ समुदाय आहे. ‘गोंडवाना’ हे नावसुद्धा ‘गोंडी’ लोकांच्या नावावरूनच पडले आहे.सध्या गोंडवानाच्या आसमंतात त्यांच्या लाडक्या विरांगनेबद्दल आदर, अभिमानाची आभा जणूकाही व्यापून राहिली आहे, असे दिसते. गोंडवानातील माहोबाचे राजा कीर्ती सिंह हे चंदेल या राजपूत घराण्यातील होते. कालिंजर किल्ल्यात दुर्गाष्टमीच्या दिवशी (दि. ५ ऑक्टोबर १५२४) त्यांच्या घरी त्यांची लेक जन्माला आली म्हणून तिचे नाव ‘दुर्गावती’ ठेवण्यात आले आणि हे नाव अगदी सार्थक ठरले. दुष्टांचे निर्दालन करून सज्जनांचे रक्षण व सन्मान वाढवणारी राणी दुर्गावतीचे नाव इतिहासात सुवर्णाक्षरांनी लिहिले गेले.
दुर्गावती ही एकुलती एक मुलगी आणि वडिलांची फार लाडकी होती. लहान वयापासून तिने आपल्या पित्याच्या छत्रछायेत उत्तम प्रशिक्षण घेतले, धनुष्यबाण चालविणे, तलवारबाजी करणे, शिकार करणे या सर्वांची तिला आवड होती. विशेष म्हणजे, ती दोन्ही हातांनी तलवार चालवू शकत असे.माहोबाच्या राज्याच्या शेजारीच गड मंगला राज्य होते. या राज्याचा राजा संग्राम शहा गोंड जमातीचा होता. त्याचा मुलगा दलपत याच्याशी दुर्गावतीचे लग्न झाले. त्यांना मुलगा झाला. त्याचे नाव वीर नारायण होते. दुर्दैवाने, वीर नारायण चार वर्षांचा असतानाच दलपतचा मृत्यू झाला. पण, राणी दुर्गावती डगमगली नाही. छोट्या वीर नारायणला राज्याभिषेक केला आणि त्याच्या नावाने ती स्वतः राज्यकारभार करू लागली.चितोड, मेवाड, गोंडवाना अशी काही राज्ये सोडली, तर आजूबाजूला सगळी मुस्लीम राज्ये होती. आता हे राजे आपले राज्य बळकावण्याचा प्रयत्न करतील, याची तिला कल्पना होती. म्हणून तिने सर्वप्रथम सैन्याची फेररचना केली. २० हजार घोडेस्वार एक हजार हत्ती व मोठ्या प्रमाणावर पायदळ होते. त्यामध्ये महिला सेनेचाही अंतर्भाव होता. याशिवाय, ५२ गड तिच्या ताब्यात होते. माळवा प्रदेशातील बहादुर शहा आणि मीआणा अफगाण यांचा पराभव केल्याचे उल्लेख इतिहासात सापडतात. ती उत्तम प्रशासक होती. राज्यात सर्व थरांतील लोकांमध्ये तिचा वावर असे. प्रत्यक्ष त्यांच्याशी संवाद साधून त्यांच्या अडचणी समजून घेत असे. जेव्हा तिने शेतकर्‍यांच्या अडचणी पाहिल्या, तेव्हा राज्यामध्ये अनेक ठिकाणी विहिरी आणि तलाव याचे बांधकाम केले. त्यामुळे राज्यामध्ये पाण्याची कमतरता कधीच जाणवली नाही. अजूनही जबलपूरमध्ये राणी तलाव, आधार तलाव, चौरी तलाव आपल्याला पाहायला मिळतात. असे म्हणतात, तिचे राज्य इतके समृद्ध होते की, प्रजा कर देताना सुवर्ण मुद्रांमध्ये किंवा हत्तीच्या रूपात कर देत असे.राणी दुर्गावती जणू काही सर्वगुणसंपन्न होती, रुपवती होती, तितकीच बुद्धिमान होती. तिच्या राज्यात कला व साहित्यक्षेत्रासाठी चांगले दिवस होते. तिच्या दरबारात मेगा सिंह उईका, छन्ना सिंह मडावी, पद्मनाभ भट्टाचार्य असे विद्वान होते, ज्यांनी दुर्गा माँ, यायल, गोंडवाना वारी, दुर्गावती विलास समयालोक, वीरचंपू अशा साहित्यरचना केल्या. महेश ठाकूर, रघुनंदन दामोदर ओझा, भाव सिंह, राजनेगी असे अनेक कवी तिच्या दरबारात होते.काही वेळा परकीय प्रथांचा प्रभाव समाजमनावर वाढू लागतो. राणी दुर्गावतीच्या पतीच्या निधनानंतर तिच्या दीराने सुचविले होते की, तिने चेहर्‍यावर बुरखा ओढावा, पण राणीने निकराने याला विरोध केला. ही आपली प्रथा नाही, असे बजावून सांगितले. लहानपणी अनेकवेळा ती राजकुमाराच्या वेशात शिकारीला जात असे. तसेच, स्वतः राज्य करताना पुरुष वेशात फिरत असे. लढाईच्या वेळीसुद्धा पुरुष वेश परिधान करत असे.
अशा रूपवान, कर्तबगार दुर्गावती राणीचे सर्वत्र कौतुक होत होते. तिची कीर्ती अकबर बादशाहपर्यंत पोहोचली. एक स्त्री असून अशी कारकीर्द करणार्‍या विरांगनेचे महत्त्व त्याला सहन झाले नाही. अकबराने तिला प्रस्ताव पाठविला की, राणीने आपला प्रिय सफेद हत्ती व आपला विश्वासू अधिकारी-वजीर आधार सिंह यांना भेट म्हणून पाठवावे. राणीने अर्थातच हा प्रस्ताव धुडकावून लावला. आणि सन १५६४ मध्ये युद्धाला सुरुवात झाली. अकबराने आपल्या आसिफ खान नावाच्या सरदाराला राणीविरोधात युद्ध करण्यासाठी पाठविले. पहिले युद्ध सिरमौरपासून उत्तरेला काराबाग येथे झाले. दुसरे युद्ध सीरमौर येथे झाले व तिसरे युद्ध गड मांडलामध्ये झाले. या तिन्ही युद्धांत आसफखान पराजित झाला. चौथे युद्ध नर्रईमध्ये झाले. हे क्षेत्र दुर्गम डोंगरांचे होते. डोंगरांमध्ये मोठा नाला होता. एके रात्री या नाल्याचा बांध आसफखानच्या सेनेने तोडला आणि दुथडी भरून वाहणाऱा नाला राणीच्या सेनेला पार करता येईना. आसफखानजवळ मोठे सैन्य होते, तर राणीकडे मात्र जेमतेम 500 सैनिक होते. हिंमत न हारता राणी त्वेषाने लढू लागली.ते पाहून सैनिकांचेदेखील मनोबल वाढले व त्यांनी निकराचे युद्ध सुरू केले. पण, यावेळी राणी बाण लागून जखमी झाली. तेव्हा तिने आपल्या विश्वासू सैनिकाला ‘आपला वध कर’ म्हणून सांगितले. पण, त्या सैनिकाची हिंमत होईना. त्याचे हात थरथरू लागले. तेव्हा शत्रूच्या हातून मरण येऊ नये, म्हणून राणीने स्वतःच्या कट्यारीने स्वतःच स्वतःला मारले. राणी दुर्गावती हुतात्मा झाली.
जबलपूरजवळ नर्रई गावाजवळ तिची समाधी आहे. वयाच्या 40व्या वर्षी तिला मृत्यू आला. साधारण 15 वर्षे तिने राज्यकारभार चालविला. पण, हे दिवस म्हणजे गोंडवाना राज्याचा सुवर्णकाळ होता, असे म्हटले जाते. अशा या शूर, साहसी राणीचा आदर्श आपण आजच्या पिढीपर्यंत पोहोचविला पाहिजे. नवरात्रीच्या मंगलपर्वानिमित्त अशा पराक्रमी राणी दुर्गावतीला शत शत प्रणाम.
(लेखिका जनजाती कल्याण आश्रमाच्या कार्यकर्त्या आहेत.)
लेखिका – मोहिनी पाटणकर
